Παραγωγή εκπαιδευτικού υλικού με εφαρμογές της αλληλεπιδραστικής βιβλιοθεραπείας σε πολυπολιτισμικές ομάδες

Abstract

Βιβλιοθεραπεία είναι η προσωπική ανάπτυξη ή επίλυση προσωπικών προβλημάτων μέσω της ανάγνωσης βιβλίων. Εξέλιξη της βιβλιοθεραπείας παρατηρείται από τον Πλάτωνα και Αριστοτέλη στους καλλιτέχνες και παραμυθάδες, στον Freud, στους επαγγελματίες υγείας και βιβλιοθηκονόμους μεγάλων νοσοκομείων στις ΗΠΑ, στις αρχές του 20ου αι., στους ψυχολόγους και εκπαιδευτικούς (από το 1946). Απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες, από την πρώτη παιδική ηλικία ως την ύστερη ενήλικη ζωή και μπορεί να εφαρμοστεί σε άτομα ή ομάδες ανεξαρτήτως ικανοτήτων. Οι βιβλιοθεραπευτικές προσεγγίσεις διαφέρουν, ανάλογα με τους εμπλεκόμενους ειδικούς (γιατρός, σύμβουλος, εκπαιδευτικός) και την περίπτωση (ψυχική ασθένεια, δυσπροσαρμοστικότητα, αναπτυξιακές ανάγκες των μαθητών), ενώ δεν υπάρχει συμφωνία μεταξύ των μελετητών για το πώς μπορεί η βιβλιοθεραπεία να γίνει επιστήμη. Η βιβλιοθεραπεία μπορεί να διακριθεί σε κλινική-επανορθωτική ή αναπτυξιακή-προληπτική, καθώς και σε αναγνωστική (αυτοβοηθητική) ή αλληλεπιδραστική. Στην εκπαίδευση, μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε υγιείς μαθητές, με στόχο την παροχή βοήθειας σ’ αυτούς, για να αντιμετωπίσουν αναπτυξιακές ανάγκες τους. Τα στάδια της βιβλιοθεραπευτικής διαδικασίας είναι: εμπλοκή, αναγνώριση-ταύτιση, κάθαρση, κατανόηση-ενόραση-ολοκλήρωση, παγκοσμιότητα-καθολικότητα. Και στην περίπτωση που οι ήρωες της ιστορίας είναι διαφορετικοί ή/και μη αποδεκτοί από τον αναγνώστη, η βιβλιοθεραπεία ωφελεί το υπό συμβουλευτική παρακολούθηση άτομο, γιατί του δίνει την ευκαιρία να ‘μπει στη θέση του άλλου’ και να αναπτύξει μια αίσθηση κοινωνικού ενδιαφέροντος, αλλά και να διευρύνει τους ορίζοντές του, επειδή δείχνει κατανόηση για έναν ήρωα, παρόλο που αρχικά τον καταδίκαζε και τον απέρριπτε. Η βιβλιοθεραπεία παρέχει ψυχολογική υποστήριξη στις δυσκολίες του μαθητή, τον διευκολύνει να προβεί σε ενδοσκόπηση και τον κινητοποιεί για λήψη αποφάσεων και δράση. Η ομαδική εκπαίδευση καθιστά τη βιβλιοθεραπεία πιο αποτελεσματική από ό,τι μια ατομική παρακολούθηση. Η βιβλιοθεραπεία βοηθά τους μαθητές και εκπαιδευτικούς να βελτιώσουν τη συμπεριφορά τους στο σχολικό περιβάλλον, αφού ενισχύσουν την αυτοαντίληψη και αυτοεκτίμησή τους, αλλά και παρέχει σ’ αυτούς τη δυνατότητα να αναζητήσουν ουσιαστικότερες λύσεις ακόμα και σε τωρινά ή μελλοντικά προβλήματα από εξωτερικά αίτια. Η βιβλιοθεραπευτική διαδικασία στην εκπαίδευση είναι μαθητοκεντρική, με τον εκπαιδευτικό ως συν-εργάτη. Το βιβλιοθεραπευτικό υλικό δεν είναι ένα σταθερό και πάγιο πακέτο πληροφοριών αλλά ένα αυθεντικό και ευέλικτο σώμα θεραπευτικής ανάγνωσης-συζήτησης-εμπέδωσης, αναθεωρήσιμο, δηλαδή ανοικτό σε προσθαφαιρέσεις και τροποποιήσεις. Πρέπει να είναι σύντομο, εύκολο στο διάβασμα και στην κατανόηση, ελκυστικό και να ανταποκρίνεται στις δυνατότητες, ανάγκες και ενδιαφέροντα των μαθητών, να τους οδηγεί πράγματι στην αναμενόμενη ταύτιση και στα αναμενόμενα αποτελέσματα. Αυτό πρέπει να τίθεται υπό διερεύνηση σε κάθε βιβλιοθεραπευτική αξιολόγηση. Η πιο σύγχρονη και καινοτόμος μορφή βιβλιοθεραπείας είναι η ηλεκτρονική πολυτροπική βιβλιοθεραπεία, που φιλοδοξεί να προσελκύσει τους χρήστες των νέων τεχνολογιών με ανάλογο λογισμικό, ή τουλάχιστον ο σύγχρονος εκπαιδευτικός μπορεί να αντλήσει υλικό, έντυπο και ηλεκτρονικό, και να το προσαρμόσει σε φύλλα μελέτης και εργασιών. Ο εκπαιδευτικός αναλαμβάνει γενικότερα όλον το σχεδίασμά του βιβλιοθεραπευτικού προγράμματος, επιλέγοντας το κατάλληλο αναγνωστικό υλικό, σε συνεργασία με άλλους ειδικούς και με τους εκπαιδευόμενους, και επινοώντας εμπνευσμένες και δημιουργικές δραστηριότητες, ποικίλες, ευχάριστες, που πυροδοτούν προβληματισμούς και αξιοποιούν όλους τους τύπους νοημοσύνης και δεξιοτήτων. Κατά την επιλογή των δραστηριοτήτων, αξιοσημείωτη είναι η σύνδεση της Λογοτεχνίας με τη μελέτη της Γλώσσας, με όλες τις Καλές Τέχνες αλλά και τις δημιουργικές κατασκευές, σε σημείο που η Διαθεματικότητα παίρνει τη θέση της Λογοτεχνίας. Οι δραστηριότητες επίσης πρέπει να αποκτούν παιγνιώδη και πολυτροπική μορφή. Αξίζει όμως να επισημανθεί και η ευθύνη των ίδιων των μαθητών για τη μάθησή τους, καθώς η βιβλιοθεραπευτική παρέμβαση δεν μπορεί να έχει τα αναμενόμενα αποτελέσματα σε μαθητές που, παρά το θετικό μαθησιακό περιβάλλον, συνειδητά δεν ενδιαφέρονται να ασχοληθούν με / και να επωφεληθούν από τη θεραπευτική ανάγνωση. Πραγματοποίησα έρευνα σε μετανάστριες οικιακές βοηθούς στο Στέκι Μεταναστών Βόλου. Πρόκειται για εκπαιδευτική παρέμβαση με σχεδίασμά και υλικό αναπτυξιακής αλληλεπιδραστικής βιβλιοθεραπείας. Δεν πρόκειται για δείγμα που χρήζει θεραπείας για την αντιμετώπιση ψυχολογικών προβλημάτων. Άλλωστε, δεν είναι αρμόδιος ο εκπαιδευτικός να κάνει μια τέτοια διάγνωση. Οι μετανάστριες απλώς βιώνουν αρνητικά συναισθήματα, όπως όλοι οι άνθρωποι στην ανταγωνιστική εποχή μας, αλλά ίσως περισσότερα και πιο έντονα οι ίδιες λόγω των ιδιαίτερων κοινωνικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν. Η βιβλιοθεραπευτική εκπαιδευτική παρέμβαση πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια των μαθημάτων ελληνικής γλώσσας που προσφέρει το Στέκι. Το Νοέμβριο και Δεκέμβριο 2007 πραγματοποιήθηκαν οι συνεντεύξεις μεταναστριών οικιακών βοηθών που μαθαίνουν ελληνικά στο Στέκι Μεταναστών Βόλου πριν τη βιβλιοθεραπευτική παρέμβαση. Τον Απρίλιο του 2008 πραγματοποιήθηκαν οι συνεντεύξεις των μεταναστριών οικιακών βοηθών μετά τη βιβλιοθεραπευτική παρέμβαση, ενώ η ενδιάμεση βιβλιοθεραπευτική παρέμβαση στην τάξη των μεταναστριών διήρκησε από το Μάρτιο ως τον Απρίλιο του 2008. Πιο συγκεκριμένα, πραγματοποιήθηκαν δέκα δομημένες συνεντεύξεις μεταναστριών οικιακών βοηθών, ηλικίας 46-57 ετών, στο Βόλο πριν τη βιβλιοθεραπευτική παρέμβαση και τέσσερις δομημένες συνεντεύξεις μεταναστριών οικιακών βοηθών στο Βόλο μετά τη βιβλιοθεραπευτική παρέμβαση, καθώς και πέντε συναντήσεις βιβλιοθεραπευτικής παρέμβασης σε πέντε μετανάστριες οικιακές βοηθούς στο Στέκι Μεταναστών Βόλου. Οι γυναίκες ήταν από τη Βουλγαρία και την Αλβανία. Κύριος στόχος της έρευνας που διεξήχθη στις μετανάστριες ήταν να αποκτήσουν αυτές θετικότερα συναισθήματα μετά τη βιβλιοθεραπευτική παρέμβαση, ως προς τις συνθήκες και τα σχέδια ζωής τους. Δευτερεύων στόχος της έρευνας ήταν η γλωσσική τους βελτίωση στα νέα ελληνικά. «Τα θετικά συναισθήματα δεν μας δημιουργούν την προδιάθεση για μια συγκεκριμένη και αναπόφευκτη δράση, αλλά κατά κύριο λόγο μας «ελευθερώνουν», μας βοηθάνε να χαλαρώσουμε, να ισορροπήσουμε, να σκεφτούμε μια μεγάλη πληθώρα από εναλλακτικές λύσεις και ιδέες, να αναπτυχθούμε και να ωριμάσουμε». Για την επίτευξη της ταύτισης των μεταναστριών με την ηρωίδα του λογοτεχνικού βιβλίου και τη συνεπακόλουθη κάθαρση και ενόραση, έπρεπε να αναζητηθεί ένα ελληνικό πεζογραφικό έργο που να πληροί τα εξής: η ηρωίδα του βιβλίου να είναι μετανάστρια στην Ελλάδα, κατά προτίμηση ενήλικη, οικιακή βοηθός και από την Ανατολική Ευρώπη, να είναι ρεαλιστικό, να προβάλλει τα σύγχρονα προβλήματα της μετανάστευσης και της μισθωτής οικιακής εργασίας, αλλά να μην έχει τραγικό τέλος παρά να δίνει ελπίδα, έστω και μικρή, ώστε να προσανατολίζει τις εκπαιδευόμενες σε δεξιότητες επίλυσης των προβλημάτων τους, η γραφή να προκαλεί το ενδιαφέρον των συμμετεχουσών, να είναι γραμμένο σε γλώσσα απλή και κατανοητή, να είναι σύντομο και περιεκτικό. Για τους λόγους αυτούς λοιπόν επέλεξα το βιβλίο της Βασιλικής Ηλιοπούλου, Η Λιούμπα και άλλα αρώματα, από τις εκδόσεις Εστία, έτους 2000, το οποίο και μελέτησα. Αν και η γραφή ήταν απλή και το βιβλίο ευσύνοπτο, έκρινα ότι θα ήταν ευκολότερο για τις μετανάστριες να περικοπεί σε αποσπάσματα και να κατανεμηθεί η συντομευμένη και απλουστευμένη ύλη σε πέντε συναντήσεις. Η διδασκαλία περιελάμβανε φωτοτυπημένα αποσπάσματα από το βιβλίο, ανάγνωση —περαιτέρω συντομευμένη, απλουστευμένη και με επεξηγήσεις— και συζήτηση, καθώς και αντιπροσωπευτικές δραστηριότητες σε φύλλα εργασίας. Από το στάδιο της ανάγνωσης και συζήτησης προέκρινα την αναγκαιότητα των μεταναστριών για αυθόρμητες αντιδράσεις, έκφραση των προσωπικών σκέψεων και συναισθημάτων και τη μεταξύ τους επικοινωνία. Εφαρμόστηκε λοιπόν ελεύθερη από τις ενήλικες και όχι κατευθυνόμενη από μένα συζήτηση. Εγώ απλώς τις ενθάρρυνα και τις εμψύχωνα στην ελεύθερη ανταπόκριση στο κείμενο. Ακολούθησαν μερικές δραστηριότητες, στις οποίες εύκολα ανταποκρίθηκαν οι μετανάστριες, μια και ήταν σχετικές όχι μόνον με το περιεχόμενο του κειμένου αλλά και τα προσωπικά τους βιώματα. Επειδή πάντως είναι επιπέδου αρχαρίων, διευκολύνονταν περισσότερο στις προφορικές απαντήσεις, ενώ δυσκολεύονταν γλωσσικά στο γραπτό λόγο, με αποτέλεσμα να προτιμήσουμε την αντιγραφή ή, στην καλύτερη περίπτωση, τη γραφή σύντομου κειμένου. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ. Κατά την ταξινόμηση των Ανδρεαδάκη & Βάμβουκα, η παρούσα έρευνα περιλαμβάνει τις εξής συνιστώσες: Περιοχή μελέτης: μάθηση, εκπαιδευτικό υλικό, διδακτική πράξη, εκπαιδευτική αξιολόγηση, πολυπολιτισμική εκπαίδευση. Αριθμός ερευνητών: ατομική έρευνα. Τρόπος ανάληψης: με πρωτοβουλία. Τόπος διεξαγωγής: επιτόπια έρευνα. Χρονική διάρκεια: συγχρονική. Ερευνητική προσέγγιση: ποιοτική. Ερευνητική στρατηγική: εθνογραφική, έρευνα-δράση, περιγραφική. Αριθμός εξεταζόμενων μονάδων: μελέτη περίπτωσης, πιλοτική. Μέσα συλλογής δεδομένων: δομημένες συνεντεύξεις, φύλλο άμεσης εξωτερικής παρατήρησης, φύλλο άμεσης συμμετοχικής παρατήρησης, φύλλο εκ των υστέρων παρατήρησης, φύλλα εργασίας. Τρόπος αξιοποίησης της ερευνητικής γνώσης: εφαρμοσμένη. ΣΥΛΛΟΓΗ ΚΑΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ. Τα δεδομένα που συγκεντρώθηκαν κατά τη διάρκεια της έρευνας αποτελούνται από: τα κείμενα —σε μορφή σημειώσεων— των συνεντεύξεων, πριν και μετά τη βιβλιοθεραπεία, τις σημειώσεις-σχόλια από τις συνεντεύξεις που μελετήθηκαν, τα φύλλα παρατήρησης όπου κατέγραψα σημειώσεις κατά τις βιβλιοθεραπευτικές παρεμβάσεις ή εκ των υστέρων, τα φύλλα παρατήρησης όπου κατέγραψε σημειώσεις εξωτερική παρατηρήτρια κατά τις βιβλιοθεραπευτικές παρεμβάσεις, τις δραστηριότητες που εφάρμοσαν οι μετανάστριες. Όλα τα δεδομένα, χωρίς διαβάθμιση σπουδαιότητας, μελετήθηκαν και κατηγοριοποιήθηκαν με βάση τη συνάφεια του νοήματος τους, από μένα, την εκπαιδευτικό- ερευνήτρια. «Σύμφωνα με την επαγωγική μέθοδο, ο ερευνητής επιλέγει τις κατηγορίες, ενώ εξετάζει τα δεδομένα: στην περίπτωση αυτή, οι κατηγορίες “προκύπτουν” από τα δεδομένα». Oι επιμέρους απαντήσεις δημιούργησαν κατηγοριοποιήσεις σε ερευνητικά ερωτήματα, ενώ σταδιακά τα ερευνητικά ερωτήματα και επιμέρους κατηγοριοποιήσεις βελτιώνονταν. Τα δεδομένα λοιπόν μελετώνται λεπτομερώς, κωδικοποιούνται, κατηγοριοποιούνται, συγκρίνονται, οι κατηγορίες και υποκατηγορίες βελτιώνονται. Τα αποτελέσματα δεν είναι μετρήσιμα αλλά περιγραφικά. ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ. Από τα δεδομένα που απαντούν στην 1η ερώτηση, σχετικά με τα προβλήματα των μεταναστριών, διαπιστώνουμε ότι τα προβλήματά τους μπορούν να ταξινομηθούν σ’ αυτά που οφείλονται στην παγκόσμια οικονομία, στις πολιτικο-κοινωνικές δομές, στη συμπεριφορά των γηγενών απέναντι τους, στη φύση της εργασίας τους και στη φύση της μετανάστευσης. Από τα δεδομένα που απαντούν στη 2η ερώτηση, σχετικά με τα συναισθήματα και τις ψυχικές καταστάσεις των μεταναστριών στην Ελλάδα, διαπιστώνουμε ότι οι μετανάστριες λόγω των παραπάνω προβλημάτων που καταγράφηκαν στην 1η ερώτηση, βιώνουν δυσκολίες, ακόμα και διαταραχές που τις προκαλεί το περιβάλλον τους, και ανάλογα αρνητικά συναισθήματα ή ουδέτερα ή αντιφατικά συναισθήματα, γι’ αυτό αρνητικά, που εκδηλώνονται και ψυχοσωματικά. Τα θετικά συναισθήματα είναι κατά πολύ λιγότερα. Από τα δεδομένα που απαντούν στη 3η ερώτηση, σχετικά με τα καταλληλότερα θέματα βιβλιοθεραπείας για τις μετανάστριες οικιακές βοηθούς, διαπιστώνουμε ότι οι μετανάστριες ενδιαφέρονται για τη λογοτεχνία, αλλά φαίνεται να προτιμούν περισσότερο μη λογοτεχνικό υλικό χρήσιμων πληροφοριών και αυτοβοήθειας για ρεαλιστικά θέματα της καθημερινότητας που σχετίζονται με τη ζωή τους, καθώς και για όλα τα ανθρώπινα ζητήματα. Από τα δεδομένα που απαντούν στην 4η ερώτηση, σχετικά με τα αποτελέσματα της βιβλιοθεραπευτικής παρέμβασης για τις μετανάστριες οικιακές βοηθούς, διαπιστώνουμε ότι οι μετανάστριες ωφελούνται γνωστικά, κοινωνικά, και κυρίως ψυχοσυναισθηματικά. Τα ψυχοσυναισθημαπκά οφέλη είναι πολύ περισσότερα, και οι μετανάστριες τα αποκτούν σταδιακά μέσα από τα στάδια της βιβλιοθεραπευτικής διαδικασίας. Σημειωτέου βέβαια ότι η συνειδητοποίηση της πραγματικότητας είναι αρκετά οδυνηρή, τουλάχιστον αμέσως μετά το τέλος της βιβλιοθεραπευτικής παρέμβασης, όπως και η βίωση της ιστορίας από οπτική διαφορετική από τη δική τους. Από τα δεδομένα που απαντούν στην 5η ερώτηση, προτάσεις αλληλεπιδραστικής πολυπολιτισμικής βιβλιοθεραπείας, βρέθηκε ότι οι εκπαιδευόμενες αυτές πρέπει να αντιμετωπίζονται ισότιμα, χωρίς συντονίστριες, πόσο μάλλον αρχηγούς, ανάμεσά τους και να ενθαρρύνονται στην αλληλοδιδακτική μέθοδο, καθώς και στην καλλιέργεια του πολιτισμού τους και στην αξιοποίηση της μητρικής τους γλώσσας, με εναλλαγή των γλωσσικών κωδίκων, ακόμα και ενθάρρυνση στη χρήση αποκλειστικά της πρώτης γλώσσας τους. Είναι ελεύθερες να προσέχουν και να αποκομίζουν από το μάθημα ό,τι αυτές κρίνουν χρήσιμο. Χρειάζονται όμως και ένα ελκυστικό περιβάλλον διδασκαλίας και τη διακριτική παρότρυνση για μάθηση, μια και πιστεύουν στη δωρεάν εκπαίδευση για όλους. Η παρέμβαση πρέπει να ενθαρρύνει την ελεύθερη έκφραση μέσω της συζήτησης και δημιουργικών δραστηριοτήτων. Για τη συζήτηση διατυπώνονται ερωτήσεις ανοικτού τύπου, εύκολα κατανοητές και ενδιαφέρουσες, για τη ζωή και τα συναισθήματα των μεταναστριών. Οι δραστηριότητες, επίσης, πρέπει να είναι λίγες, σύντομες, αντιπροσωπευτικές, ενδιαφέρουσες και να αξιοποιούν οποιοδήποτε βοηθητικό υλικό διαθέτουν οι μετανάστριες ή η αίθουσα διδασκαλίας. Μερικές δημιουργικές δραστηριότητες είναι η καταγραφή των προβλημάτων των μεταναστριών από τις ίδιες τις μετανάστριες και η τεχνοθεραπεία. Η βιβλιοθεραπευτική συνεδρία διευκολύνεται ή γίνεται πιο ενδιαφέρουσα με χρήση των νέων τεχνολογιών, με πρόσβαση σε οπτικοακουστικό υλικό, λεξικά, βιβλιοθήκες κλπ. Έτσι, υποχωρεί η λογοτεχνική ή γλωσσική διδασκαλία χάριν της διαθεματικότητας. Ο εκπαιδευτικός - βιβλιοθεραπευτής διακρίνεται για την αντιρατσιστική του στάση ζωής, την έλλειψη κάθε μορφής πατερναλισμού και την προσήνειά του. Από την άλλη, έχει διάθεση να προσφέρει την κατάλληλη μάθηση με τον καλύτερο δυνατό τρόπο αλλά και να διευκολύνει τις μετανάστριες σε πρακτικά προβλήματα, π.χ. ενημέρωση για τα δικαιώματά τους, συναλλαγές με υπηρεσίες, συμπλήρωση εντύπων. Μιλά καθαρά, με ευχάριστη φωνή, στον κατάλληλο τόνο και ρυθμό. Οι τέσσερεις μετανάστριες στη συνέντευξη μετά τις πέντε βιβλιοθεραπευτικές συναντήσεις τονίζουν τα οφέλη της βιβλιοθεραπείας, ότι δηλαδή ταυτίζονται με την ηρωίδα, που είναι κι αυτή ξένη στην Ελλάδα, Ανατολικοευρωπαία και οικιακή βοηθός, και εκπλήσσονται από τα κοινά στοιχεία που έχουν μ’ αυτήν. Εκτιμούν το ρεαλιστικό περιεχόμενο της ιστορίας, αν και δεν είναι αισιόδοξο. Ο χρόνος παραμονής τους στην Ελλάδα και ο χρόνος φοίτησης σε εθελοντικό πρόγραμμα εκμάθησης της ελληνικής δεν φαίνεται να επηρεάζει τις απαντήσεις τους, εκτός από την ανάγκη που εκφράζουν οι νέες μετανάστριες για διδασκαλία της γραφής και τακτικότερες συναντήσεις. Αν συγκρίνουμε τα συναισθήματα των μεταναστριών πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τις βιβλιοθεραπευτικές συνεδρίες, θα λέγαμε ότι τα συναισθήματα έγιναν πιο θετικά, όμως μόνον έμμεσα και μακροπρόθεσμα, με την έννοια ότι η συμπόνια προς την ηρωίδα και τα βιβλιοθεραπευτικά στάδια βοήθησαν τις μετανάστριες να αποκτήσουν ενσυναίσθηση, να σταθεροποιήσουν και να διευρύνουν μια ρεαλιστική θεώρηση των πραγμάτων, να δουν την πραγματικότητα με περισσότερη διαύγεια, να έχουν μεγαλύτερη διεκδικητικότητα, δεξιότητες χρήσιμες στη ζωή. Ακόμη, τους αρέσει που βρίσκονται σε ένα εκπαιδευτικό περιβάλλον και, κατά τη δήλωσή τους, βελτίωσαν τα ελληνικά τους και επήλθε μεγαλύτερη σύσφιγξη των σχέσεών τους με την εκπαιδεύτρια. Φαίνονται ικανοποιημένες από τις συνεδρίες, αλλά θα επιθυμούσαν να προστεθεί η χρήση των νέων τεχνολογιών και περισσότερες κοινές δραστηριότητες και φιλικό πνεύμα από τους γηγενείς. Ωστόσο, χρειάζεται πιο συστηματική προσπάθεια και στη διδασκαλία της πρώτης γραφής, μια και έχουν σοβαρές δυσκολίες στο γραπτό λόγο. Ο απελευθερωτικός χαρακτήρας του υλικού τίθεται σε προτεραιότητα κατά την αξιολόγησή του, για την πολιτικοκοινωνική συνειδητοποίηση και κινητοποίηση εκπαιδευτών και εκπαιδευομένων, για την αλλαγή των συνθηκών ζωής τους, για την αλλαγή του κόσμου.